Ένα άρθρο με τις θέσεις της για την αμπελοκαλλιέργεια στη Σάμο δημοσιεύει η οινολόγος (M.Sc Viticulture & Enology), Ευμορφία Κωστάκη.
Δείτε το παρακάτω:
“Θέλουμε τα αμπέλια μας να υποφέρουν, και απολαμβάνουμε τον πόνο τους. Γιατί μόνο όταν υποφέρουν μπορούν να δώσουν τα καλύτερα κρασιά. Τι γίνεται όμως, όταν ξεπερνάμε το όριο και υποφέρει και η ποιότητα;
Τελευταία περνώ τον περισσότερο χρόνο μου στα αμπέλια μου. Έτσι σκέφτηκα ότι θα είναι μια ευχάριστη αλλαγή να εξερευνήσω τον αμπελώνα του νησιού. Η τελευταία άνοιξη που πέρασα στη Σάμο ήταν όταν ήμουν 17 χρονών, και τότε τα αμπέλια δεν ήταν στο ραντάρ μου. Μπήκα λοιπόν στο αυτοκίνητο και ξεκίνησα. Ανέβηκα βουνά και πέρασα κοιλάδες, όλα πανέμορφα και στολισμένα με τα κίτρινα λουλούδια των σπάρτων.
Όταν όμως έφτασα σε μια από τις κύριες αμπελουργικές ζώνες του όρους Άμπελος, αντίκρισα κάτι το σοκαριστικό. Αρχικά πίστεψα κατσίκια είχαν επιτεθεί στα αμπέλια, αφού η βλάστηση ήταν ελάχιστη και μόλις μερικά φύλλα παρέμεναν σε κάθε φυτό. Μετά όμως παρατήρησα ένα γέροντα να είναι σκυμμένος δίπλα από ένα κλήμα, και να εργάζεται αφοσιωμένος.
«Ίσως αφαιρεί τους αργούς», σκέφτηκα όσο τον πλησίαζα. Με τρόμο όμως συνειδητοποίησα ότι αφαιρούσα και φύλλα. Πολλά φύλλα. Για την ακρίβεια, όλα τα φύλλα μέχρι το τσαμπί, με τα σταφύλια μόλις να έχουν δέσει. Η κακοποίηση του φυτού δεν είχε τελειωμό, αφού συνέχισε με το να βλαστοκόβει τους ήδη βλαστοκομμένους βλαστούς, αφήνοντας μόλις ένα με δύο φύλλα πάνω από το σταφύλι – αν ένιωθε γενναιόδωρος.
Τον ρώτησα γιατί κάνει μια τόσο δύσκολη και χρονοβόρα δουλειά. Η απάντηση ήταν «ώστε να αναπνέουν», εννοώντας τα σταφύλια. Με αυτό τον τρόπο όμως, όλο το φυτό ασφυξιά.
Η φωτοσύνθεση είναι ο μόνος τρόπος που διαθέτει το φυτό για να παράξει ενέργεια. Με την αφαίρεση όλων αυτών των φύλλων, η μόνη λύση που έχει προκειμένου να επιβιώσει είναι να τραφεί χρησιμοποιώντας τα αποθέματα υδατανθράκων στο πρέμνο και τις ρίζες του. Τότε, εστιάζει όλες του τις δυνάμεις στη δημιουργία καινούριων φύλλων, ώστε να μπορεί να παράξει ξανά όση ενέργεια χρειάζεται. Οι παραγωγοί όμως δεν το επιτρέπουν με το να βλαστολογούν ξανά και ξανά όλους τους ταχυφυείς βλαστούς που τολμούν να ξεπεράσουν το επιτρεπόμενο ύψος.
Το αποτέλεσμα είναι ένα πεινασμένο φυτό. Όχι μόνο δεν υπάρχουν αρκετά φύλλα, αλλά τα καινούρια αφαιρούνται μόλις εμφανιστούν. Η περίοδος που ένα φύλλο είναι ενεργό φωτοσυνθετικά και συνεισφέρει στην οικονομία του πρέμνου είναι περίπου 60 ημέρες [1]. Μετά, η αποδοτικότητά του μειώνεται και απλά καταναλώνει πολύτιμο νερό, μέχρι να ξεραθεί και να πέσει. Εφόσον τα αμπέλια άνοιξαν τέλη Μαρτίου, έχουν παρέλθει οι 60 ημέρες, οπότε τα φύλλα που απομένουν μετά το βλαστολόγημα είναι γερασμένα με μικρή αποδοτικότητα.
Οι καλύτεροι αμπελουργοί θεωρούνται αυτοί που κάνουν αργολόγημα, βλαστολόγημα και αφαίρεση φύλλων. Υπάρχουν όμως και άλλοι που δικαιολογημένα θεωρούν ότι όλα αυτά απαιτούν πολύ χρόνο, έτσι αντί να αποφασίσουν να μην δουλέψουν καθόλου, κάνουν μόνο βλαστολόγημα, συνήθως πιο αυστηρά από αυτό που μόλις περιέγραψα. Οι πιο ταλαντούχοι θα αφήσουν μόλις ένα φύλλο πάνω από το σταφύλι.
Χωρίς διέξοδο, το φυτό δίνει όλη του την ενέργεια στους ταχυφυείς οφθαλμούς και στους αργούς, που με τη σειρά τους κόβονται όταν ξεπεράσουν το αποφασισμένο ύψος. Έτσι, το φύλλωμα που δημιουργείται κάτω από τα σταφύλια είναι πολύ πυκνό. Μόλις 6% της ηλιακής ακτινοβολίας καταφέρνει να διαπεράσει το πρώτο στρώμα των φύλλων. [2] Δεν υπάρχει περίπτωση τα εσωτερικά φύλλα να φωτοσυνθέσουν και να δώσουν ενέργεια στο φυτό. Το μόνο που προσφέρουν είναι υγρασία και κάνουν τον αερισμό των σταφυλιών αδύνατο.
Δεν έχει σημασία ποια είναι η τεχνική που ακολουθείται, αφού το αποτέλεσμα είναι το ίδιο. Το φυτό όχι μόνο δυσκολεύεται να επιβιώσει, αλλά και υποφέρει. Αν λάβουμε υπόψιν την επιτρεπτή -και συνήθως εφικτή- στρεμματική απόδοση των 1000 Kg/στρ. για τα περισσότερα κρασιά ΠΟΠ Σάμος, η αναλογία φυλλώματος – σταφυλιού είναι της πλάκας.
Η ιδανική αναλογία επιφάνειας φυλλώματος προς βάρος σταφυλιών είναι 12 cm2 / g.[2] Με πυκτότητα φύτευσης τα 1000 φυτά / στρ. (που είναι η πιο διαδεδομένη) η στρεμματική αυτή απόδοση επιτυγχάνεται με 1 κιλό σταφυλιών ανα πρέμνο. Μπορούμε να υπολογίσουμε χονδρικά την επιφάνεια φυλλώματος, αν θεωρήσουμε το κάθε φυτό σαν σωλήνα με διάμετρο 0.3 m και ακτίνα 0.2 m, επομένως η επιφάνεια φυλλώματος είναι 0.66 m2. Το αποτέλεσμα είναι [επιφάνεια φυλλώματος / βάρος σταφυλιών] = 6.6 cm2 / g, το οποίο είναι το μισό από αυτό που πραγματικά χρειάζεται.
Τα αμπέλια όμως είναι σκληροτράχηλα, και έτσι καταφέρνουν να ωριμάσουν ώς ένα βαθμό τα σταφύλια τους. Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι δυνατό να τα επιτύχουν μια φυσιολογική ωρίμανση. Η αύξηση των σακχάρων γίνεται λόγω της αφυδάτωσης των ραγών, και όχι λόγω της συσσώρευσης σακχάρων σε αυτές. Έτσι οι παραγωγοί χάνουν αρκετή απόδοση περιμένοντας η συγκέντρωση των σακχάρων να φτάσει τα 15 Baume που απαιτείται για το ΠΟΠ Σάμος. Επιπλέον, εφόσον δεν υπάρχουν πολλά φύλλα πάνω από τα σταφύλια, τα εγκαύματα είναι πλέον συνήθη.
Το Μοσχάτο μπορεί να είναι μια ποικιλία που συγχωρεί τα λάθη, δίνοντας αρωματικά κρασιά ακόμη και υπό αυτές τις συνθήκες. Δεν μπορεί όμως να αναδείξει την πολυπλοκότητα και την αρχοντιά της.
Υπάρχουν αρκετοί λόγοι όπου τα αμπέλια καλλιεργούνται με αυτό τον τρόπο. Ίσως όλα ξεκίνησαν από ανάγκη. Στο παρελθόν, τα αμπέλια ήταν πηγή τροφής για τα ζώα, και οι παραγωγοί αφαιρούσαν όσα περισσότερα πράσινα μέρη γινόταν προκειμένου να τα ταΐσουν. Αυτό όμως είχε ως αποτέλεσμα μη υγιή αμπέλια με πολύ λεπτές βέργες, αφού το φυτό ζεί από τους αποθηκευμένους υδατάνθρακες. Οι βέργες αυτές δεν είναι αρκετά δυνατές ώστε να αντέξουν τους ισχυρούς ανέμους του αιγαίου, οπότε σπάνε. Στις μέρες μας λοιπόν, ο λόγος πίσω από το αυστηρό βλαστολόγημα είναι ο αέρας, η ρίζα του προβλήματος όμως βρίσκεται στον τρόπο καλλιέργειας.
Κάνοντας μια γρήγορη επανάληψη στην ανατομία ενός βλαστού, παρατηρούμε όργανα που βρίσκονται πάνω από το σταφύλι, τους έλικες. Δεν θα το πιστέψετε, αλλά είναι φτιαγμένοι ειδικά για να πιάνονται πάνω σε αντικείμενα, συμπεριλαμβανομένων άλλων βλαστών, ενισχύοντας τη συνολική μηχανική τους αντοχή. Με το να κόβονται οι βλαστοί ακριβώς πάνω από τα σταφύλια, δεν υπάρχουν πλέον έλικες. Έτσι είναι πιο εύκολο να σπάσουν οι βλαστοί, απ’ ότι αν ήταν πιο μακριοί, αφού δεν έχουν πλέον τη δυνατότητα να πιαστούν μεταξύ τους.
Το αμπέλι μου είναι ζωντανή απόδειξη των όσων αναφέρω. Δεν πιστεύω ότι είναι το καλύτερα καλλιεργημένο αμπέλι, κάθε άλλο, είναι όμως ένα αμπέλι που δέχεται το σεβασμό μου. Παρ’ όλο που η καλλιέργεια είναι βιολογική, οι βλαστοί είναι χοντροί και γεροί και υψώνονται ψηλά αν και ο άνεμος τα χτυπά αδυσώπητος. Κατά την άποψή μου, ο άνεμος είναι συνεργάτης μου, αφού φέρνει πιο κοντά τους βλαστούς και αφήνει τις έλικες να δουλέψουν. Λόγω της ακρότονης τάσης, δεν υπάρχουν ταχυφυείς βλαστοί κάτω από τα σταφύλια. Κατά τον περκασμό, τα χαμηλότερα φύλλα, που θα έχουν ήδη γεράσει θα ξεραθούν και θα πέσουν. Έτσι ο αερισμός των σταφυλιών είναι πιο αποτελεσματικός, ενώ παράλληλα προστατεύονται από τον ισχυρό ελληνικό ήλιο. Δεν υπάρχει αμφιβολία στο ότι η φύση είναι ένας εξαίρετος σχεδιαστής.
Το terroir της Σάμου είναι πραγματικά μοναδικό. Δεν είναι μόνο το ορεινό ανάγλυφο, η ποικιλία των πετρωμάτων και το ιδιαίτερο κλίμα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε και τον ανθρώπινο παράγοντα, που πιθανόν να είναι η πιο σημαντική παράμετρος. Προτείνω να αφαιρέσουμε λίγη από τη μοναδικότητα του σαμιώτικου αμπελώνα. Ας γίνουμε σαν όλους τους υπόλοιπους, αν είναι αυτό που χρειάζεται ώστε τα αμπέλια να κερδίσουν το σεβασμό που τους αξίζει. Οι αμπελουργοί αγαπούν τα αμπέλια τους και προσπαθούν να τους προσφέρουν ότι περισσότερο μπορούν. Τώρα όμως, αυτό που χρειάζονται είναι λίγο λιγότερη αγάπη και λίγος περισσότερος χώρος.
Ευμορφία Κωστάκη DipWSET
M.Sc Viticulture & Enology
[1] A. Schubert, M. Restagno, and C. Lovisolo, “Net Photosynthesis of Grapevine Leaves of Different Age Exposed to High or Low Light Intensities,” Advances in Horticultural Science, 1996.
[2] Richard Smart and Mike Robinson, “Sunlight into Wine,” 1991, 88.
Τα μικρά γράμματα: Δεν αποσκοπώ στο να θίξω το σαμιώτικο αμπελώνα. Αναμφισβήτητα είμαι κι εγώ κομμάτι του. Θέλω όμως να κινήσω το ενδιαφέρον των συναδέλφων αμπελουργών ώστε να ξεκινήσει ένα νέο κύμα αμπελοκαλλιέργειας στη Σάμο. Τέλος, οι εικονιζόμενοι μου έδωσαν έγκριση για τις φωτογραφίες αυτές.
The article by Evmorfia Kostaki (M.Sc Viticulture & Enology), in English:
Wine thoughts, from the Greek island of Samos
We want vines to suffer and we enjoy their suffering. Because only when suffering they manage to produce the most amazing wines. What happens when we cross the fine line and lose quality instead?
While I’m spending most of my time in my vineyard, I thought it would be refreshing to explore the growth across the island. The last spring I spent in Samos was when I was 17 years old, and back then vineyards were the least of my worries… So I hopped on the car and drove. I climbed mountains, and went through valleys all beautiful, dotted with yellow Spartium flowers.
When I reached one of the main vineyard areas of Mount Ambelos, a terrifying sight appeared in front of my eyes. At first, I thought goats were released in the vineyards, since vegetation was limited with only a few leaves on every plant. But then my eye caught an old man kneeling next to a vine, seeming very preoccupied.
“Perhaps he is removing the suckers”, I thought to myself as approached. Then, I realised with horror that he was also removing leaves. A lot of leaves. All the leaves until there were absolutely none below the clusters, which had just set. The plant abuse was never-ending, as he trimmed the already trimmed shoots, leaving only two nodes above the cluster- if he was feeling generous.
Short trimmed vines that are being shoot thinned and defoliated. You can see the man I spoke with doing the work. Photo taken 26 May 2020.
I asked him why he is doing such a painstaking and time-consuming job, what’s the logic behind it. The answer was “so that they breath”, meaning the clusters will have good aeration. By doing this however, the whole plant asphyxiates.
Photosynthesis is the only way for the plant to get energy. By removing so many of the leaves, it has no possible way to survive, other than using it’s carbon reserves. Then, it focuses all its efforts into making new leaves, so that it can become self-sufficient again. The growers, however, don’t let that happen since they trim again and again all lateral shoots that dare to emerge above the appropriate height.
Shoot trimming. Notice the lighter colour of the untrimmed vines that is due to the younger leaves. All the new leaves at the top are cut. Photo taken 26 May 2020.
The result is an undernourished vine. Not only the leaves are not nearly enough, but also the new leaves that grow are removed. The period where most leaves are photosynthetically active and contribute to the plant economy is about 60 days[1]. After that, photosynthesis rates diminish, and the leaves just consume precious water, until they turn brown and fall. Considering bud break was in late March, the productivity of the leaves that have remained is already declining.
It is widely considered among the traditional growers that the best will do shoot thinning, leaf removal and short shoot trimming. But there are others who consider all of these to be way too much work. Instead of deciding to do no work at all, they only do shoot trimming, perhaps in a more severe way than described above, with the most talented leaving only a single leaf above the grape.
Leaf-ball vines. Shoot trimming and shoot thinning has been done here, but the laterals that burst from below the grapes lead to a very compact canopy. Photo taken 31 May 2020.
Without any other outlet, the plant intensely gives energy to laterals and suckers, which of course are in turn cut when they grow above the decided height. The canopy below the grape is a thick mess, dark, and full of leaves. Only 6% of the sunlight is able to go through the first leaf layer[2]. There is no way for the inside leaves to photosynthesise and contribute energy. They only contribute humidity and make air circulation at bunch zone impossible.
No matter the way, in the end the result is the same. The plant is not only stressed, but is suffering. If we also take into account the allowed -and usually achieved- 10.000 Kg/ha yields for most of the Samos appellation wines, the fruit to leaf ratio is a joke.
The ideal leaf area to fruit weight ratio is 12 cm2 / g [2].With a planting density of 10.000 plants per hectare (which is the most common), the maximum yield allowed is reached with 1 Kg of grapes per plant. A rough calculation of the leaf area of those vines can be made if we consider them a tube with radius of 0.3 m and height 0.2 m, which bring the leaf area to 0.66 m2. The result is a [leaf area / fruit weight] = 6.6 cm2 / g, so half of what is actually needed.
Shoot thinning, shoot trimming and leaf removal. Pay attention to how weak and thin the shoots are because the plants are undernourished. Also, there are no tendrils left. Photo taken 26 May 2020.
The vines, being hardy as they are, will manage to ripen the fruit to a certain level. However, there is no chance to physiologically ripen them. Sugars rise because of dehydration of the berry, and not because of sugar accumulation, so the producers lose a lot of yield while waiting to reach the 15 Baume required for the Samos AOC wines. There is also no shade for the clusters, and sunburns can be pretty common. Muscat can be a forgiving variety, giving flavourful wines even in these situations, but they can’t possibly achieve elegance and complexity this way.
There are a few reasons of why the vineyards are cultivated this way. Perhaps it all started from necessity. In the past, vineyards were a source of food for livestock, and the growers removed as many green parts as possible to feed them. However, this resulted in unhealthy vines, with very thin shoots, since the plant is using its carbohydrate reserves. These shoots are not strong enough to withstand the intense winds of the Aegean sea and they break. Keep in mind that I’m talking about bush vines with no trellising system. Nowadays, the reason behind all the severe shoot trimming is to keep them from breaking in the wind, but the root of the problem lies in the way of cultivation.
My vineyard at a very windy day. Most shoots are tied up with each other, providing mechanical support, so they don’t break even though they are long. This vineyard has been both shoot shinned and shoot trimmed, just at a more appropriate height. Video taken 7 June 2020.
With a quick revision in shoot anatomy, you will notice the tendrils above the grapes, and never below. Guess what! The vine uses tendrils to grab onto things! This includes other shoots, improving mechanical strength. By cutting the shoots right above the grape, there aren’t any more tendrils left. This also makes the remaining short shoots more prone to breaking than if they were longer, since they have nowhere to hold on to.
My vineyard is live proof of my words. By no means I believe it is the best cultivated vineyard, not even close, but it’s a respected one. Even though it’s organic, the shoots are thick and strong as they grow tall despite being pounded all day by the wind. In my opinion the wind acts in my favour, as it brings the shoots together giving the opportunity to the tendrils to do their job. Due to acrotony there aren’t any laterals growing below the bunch zone. By bunch closure, the leaves under the clusters will be already old and will fall with a strong wind, giving the clusters the aeration they need, while they stay protected from the intense Greek sun. There is no doubt that nature is an excellent designer.
My vineyard. Already trimmed once very generously. Notice that only the top laterals have burst, so the cluster microclimate is not affected, as well as the thick shoots and tendril connections that provide mechanical support. Photo taken 28 May 2020.
The terroir of Samos is indeed unique. It’s not only the mountainous terrain, the plethora of soils and the particular weather that form it. We should not forget the human factor, perhaps the most important parameter. I propose we take away some of the uniqueness of the Samian terroir. Let’s become like everybody else, if that’s what it takes to give the vines the respect they deserve. The viticulturists love their vineyards, and they try to do what’s best for them. However, all they need is a bit less love, a bit more space.
Until next time,
Evmorfia
[1] A. Schubert, M. Restagno, and C. Lovisolo, “Net Photosynthesis of Grapevine Leaves of Different Age Exposed to High or Low Light Intensities,” Advances in Horticultural Science, 1996.
[2] Richard Smart and Mike Robinson, “Sunlight into Wine,” 1991, 88.
Disclaimer: The aim of this article is to trigger a conversation about traditional cultivation methods. This is not limited to Samos. Look around, and I’m sure you’ll find a lot of things that don’t make sense, anywhere you are. However, I do hope that a new wave of vineyard cultivation will slowly emerge in Samos. A Greek version will soon be posted so that I can share my thoughts directly with the samian viticulturists. Finally, I had permission to photograph these men during their work.